Viðmerkingar til Trivnaðarnevndina um LM-057/2024

Hetta málið byrjaði hin 6. mars 2013. Tvs at meðan tað liggur í Trivnaðarnevnd Løgtingsins, fer tað um 12 ára dagin, nú vit eru farin inn á mars mánaða 2025.

Í einari av framløgunum undir 1. viðgerð í Løgtinginum, var nevnt at nógvar kenslur eru í málinum. Til hetta skal sigast, at myndugleikin og rættarskipanin hevur ikki kenslur, men tað hava borgarar í Føroyum. Tær nógvu kenslurnar í málinum, eru sostatt ikki kenslur hjá øllum pørtum í málinum, men einans borgarunum, sum alt hetta gongur útyvir. Gongdin í hesum málinum hevur ikki gingið út yvir kenslurnar hjá Heilsutrygd ella Landsstýrinum, men eru tað borgarar landsins, sum skulu tola, at myndugleikar á økinum, sum tulka landsins lógir, ikki eru á einum máli um hvussu lógin tulkast og ikki virða úrskurðir úr Føroya Rætti

At tað eru kenslur í hesum málinum man vera so satt sum tað er sagt. Málið hevur, fyri okkum órættaðu, bæði ligið sum steinur í skónum og hingið tungt um hálsin á okkum. Til tíðir hevur tað ikki unt okkum og okkara familjum hvørki svøvnfrið ella matnáðir.

Eftir at bæði kæruskipanin og rættarskipanin hava gingið ímóti Heilsutrygd, ber uppskotið týðiliga brá av at okkurt má gerast fyri at sleppa undan at gjalda nakað aftur. At bjarga andlitum. Eftir at hava drigið borgararnar gjøgnum málið í 12 ár, skal umsitingin í TAKS nú brúka 7 ársverk at viðgera umsóknir um endurgjald, og um vit tá telja upp hvat tað almenna hevur brúkt upp á hetta málið, ístaðin fyri at lurta eftir kærustovninum at byrja við og sum avleiðing av hesum broyta lóggávuna fyri framtíðina, so hevur tað almenna brúkt stóra orku og pengar upp á at stríðast móti borgarunum:

1.    Starvsfólkaorku í 12 ár – Serliga Heilsutrygd, Kærustovnurin, TAKS og Heilsumálaráðið (HMR) hava brúkta nógva starvsfólkaorku upp á hesi málini í 12 ár, men eisini Fíggjarmálaráðið (FMR) og starvsfólk bæði í Føroya Rætti og Eystara Landsrætti.

a.    Heilsutrygd hevur brúkt starvsfólkaorku upp á hesi málini øll 12 árini.

b.    Kærustovnurin hevur brúkt orku upp á at viðgera nógv kærumál um júst sama spurning, uttan at undirliggjandi myndugleikin hevur gjørt eftir boðunum frá yvirliggjandi myndugleikanum.

c.    TAKS hevur verið myndugleikin, sum hevur kravt inn Heilsutrygdargjaldið og m.a. brúkt orku og tíð upp á at panta heilsutrygdar “skuld”, á ognum hjá borgarum, sum málið viðvíkur.

d.    HMR hevur verið stuðul hjá Heilsutrygd og brúkt starvsfólkaorku upp á at gera hetta lógaruppskot, lógaruppskotið, sum varð samtykt í fjør og lógaruppskot í 2017/2018, sum ongantíð kom aftur úr tingnevndini.

e.    FMR hevur verið við í lógararbeiðinum í sambandi við lógaruppskotini, sum Heilsumálaráðið hevur gjørt.

f.     Harumframt hevur løgmansskrivstovan havt ein óvanligan leiklut. Føroya Kærustovnur var ein stovnur undir Løgmansskrivstovuni, til hendan samgongan tók við. Hóast Føroya Kærustovnur (kærunevndin í heilsu- og almannamálum) tók avgerð í málinum, um at Heilsutrygd ikki kundi krevja Heilsutrygdargjald frá borgarum, sum vóru fevndir av norðurlendska sáttmálanum um sosiala trygd, so hevur Løgmansskrivstovan, givið Heilsutrygd og Heilsumálaráðnum (Kontra)boð, tá ið Heilsutrygd vildi gera tað, sum hevði verið rættast, rinda teimum borgarum aftur, tað, sum borgararnir áttu til góðar hjá landinum.

2.    Rættarmálsútreiðslur – Heilsutrygd og Landsstýrið hava brúkt nógvar pengar upp á at rinda fyri at føra mál móti tveimum tilvildarliga valdum borgarum fyrst í Føroya Rætti, Landsrættinum og í síðani í royndini at sleppa í Hægsta Rætt. Heilsutrygd varð dømt eisini at rinda mettar sakarútreiðslur til advokat í málinum, men mettu útreiðslurnar, sum dómstólarnir seta í slíkum sivilrættarligum málum, dekka sjálvdan allar útreiðslurnar, sum borgarin. hevur av at føra rættarmál. At Landsstýrið hevur ført sivilt rættarmál mótvegis borgarunum, hevur havt bæði fíggarligar avleiðingar fyri borgararnar, men eisini aðrar avleiðingar. Tað er tungt at føra eitt mál fyrst í fleiri umførum í fyrisitingarligu kæruskipanini og síðani verða drigin gjøgnum rættarskipanina, fyri síðani á hægsta rættarstigið at fáa niðurstøðuna, at Heilsutrygd ikki hevði rættarmálsføri at draga borgararnar til svars fyri avgerðir, sum Kærustovnurin hevði tikið

At tað nú kemur eitt lógaruppskot, sum aftur í tíð skal taka av tann frádrátt, sum hesir borgarar hava havt síðani 2012, er nakað sum undirgrevur rættartrygdina hjá borgarunum, sum hava verið ígjøgnum so nógv síðan málið byrjaði.

Viðvíkjandi sjálvum lógaruppskotinum havi bæði eg og Áhugafelagið Antares hesar viðmerkingar, umframt tær sum vórðu sendar Heilsumálaráðnum í sambandi við at lógaruppskotið varð sent til hoyringar:

Dómurin í Føroya Rætti

Sum nevnt omanfyri eru tað altso almennu Føroyar, sum hava drigið tveir borgarar ígjøgnum rættarskipanina uttan nakrantíð at hava fingið viðhald í sínum krøvum. Í málinum fyri Føroya Rætti vóru málskrøvini hjá Heilsutrygd soljóðandi:

Prinsipalt, at stevndu skuldu viðurkenna, at hava skyldu at rinda til heilsutrygd uttan mun til, um hann arbeiðir í øðrum norðurlandi.

Subsidiært, at stevndu ikki høvdu rætt til at fáa afturgoldið heilsutrygdargjald.

Vit báðir, stevndu, kravdu frídømin fyri bæði krøvini.

Føroya Rættur kom til tað niðurstøðu, at Heilsutrygd ikki fekk viðhald í prinsipala málskravinum vísandi til

1)    at tað er í stríð við konventiónina um social sikring, at krevja Heilsutrygdargjald sambært § 24 í Heilsutrygdarlógini í tíðarskeiðum, har borgarin, um hann er fevndur av konventiónini, hevur arbeitt í øðrum norðurlandi.

2)    at Heilsutrygdarlógin skal tulkast samsvarandi stýrisskipanarlógini § 55, litra b, og at ein almennur myndugleiki ikki kann gera krav galdandi mótvegis borgaranum, um kravið stríðir móti einari altjóða konventión. Sostatt metur Føroya Rættur – eins og Kærustovnurin – at Heilsutrygd ikki kann krevja Heilsutrygdargjald sbrt. § 24 í heilsutrygdarlógini, tí at hetta er í stríð við konventiónina um social sikring.

Viðvíkjandi subsidiæra pástandinum hjá Heilsutrygd kom Føroya Rættur til ta niðurstøðu,

1)    at útgangsstøði heilt klárt er, at ein myndugleikin skal rinda aftur tað, sum myndugleikin hevur kravt inn av órøttum og vísir til Hægstarættardómin, U2012.3495.

Við hesi niðurstøðu frá Føroya Rætti og Kærustovninum skal Heilsutrygd bara rinda aftur tað, sum Heilsutrygd skyldar borgarunum. Til ta hevur Heilsutrygd ikki fyri neyðini eina serstaka heimild. Einasta orsøkin fyri hesum lógaruppskotið er, at fáa heimild til vega fyri at mótroknað tann frádrátt, sum borgararnir hava fingið. Og at samtykkja slíka lóg við afturvirkandi kraft er í stríð við stýrisskipanarlógina og grundlógina.

Í málinum er komið fram, at Kærustovnurin hevur heimvíst avgerðina hjá Heilsutrygd til nýggja viðgerð. Hetta er bara partvíst rætt. Talan er um tvey mál. Í mínum máli heimvísti Kærustovnurin avgerðina hjá Heilsutrygd. Men í hinum málinum valdi kærustovnurin at broyta avgerðina hjá Heilsutrygd, soleiðis at gjaldsskyldan, sum er áløgd sambrt Heilsutrygdarlógini § 24, stk. 1, fellur burtur. Her hevur hægsti fyrisitingarligi myndugleiki á økinum staðfest, at borgarin ikki hevur gjaldsskyldu. Hóast hetta, hevur Heilsutrygd og tað almenna framhaldandi av órøttum og vitandi um mangaldni heimildina tikið Heilsutrygdargjald frá hesum borgaranum og øllum øðrum í somu støðu.

§1, viðvíkjandi mótrokning:

Longu í lógaruppskotinum §1, stk. 2, er gjørt av at onki skal gjaldast aftur.

Av tí at tað í praksis bara eru tey, ið hava arbeitt í Noregi, sum koma undir hetta, er tað einfaldari at halda seg til tað.

Vit vita ikki um nakran, ið er í hesi støðu og hevur arbeitt í Íslandi, Svøríki ella Finlandi. Nordisk Konvention om Sosial Sikring er ikki galdandi millum ríkispartarnar og tað útilokar tey ið arbeiða í Danmark og Grønlandi ella sigla við skipum haðani.

Hvør kann søkja um endurgjald? Jú, øll tey, sum hava goldið norska Trygdeavgiften.

Hvør hevur goldið Trygdeavgift? Jú, øll tey, sum kunnu søkja um endurgjald.

Hvør hevur fingið frádrátt sambært §154b í skattalógini? Jú, øll tey, ið hava goldið Trygdeavgift og harvið kunnu søkja um endurgjald.

Eg haldi tað á fremmandamáli kallast “Catch 22”.

Norska gjaldið, sum skal dragast frá endurgjaldinum, er størri enn endurgjaldsupphæddin, so við uppskotinum fær ongin nakað aftur og ongin orsøk er hjá hvørki løgtinginum ella Taks at viðgera nakað sum helst.

Og undir ongum umstøðum fáa vit báðir, sum fingu viðhald í bæði kæru- og rættarskipan nakað oyra.

Tí er ongin orsøk til at halda at málið endar, um uppskotið verður samtykt sum er.

Tað er eisini høpisleyst at draga §154b inn í hetta. Hetta er ein lóg, sum eitt samt løgting samtykti í 2012. At fara soleiðis at lóggeva við afturvirkandi kraft, fyri at sleppa undan at rætta ein skeivleika, er burturvið og í stríð við rættarskipanina og eisini í stríð við §41 í stýrisskipanarlógini og §43 í grundlógini. Harafturat er tað í stríð við grundleggjandi prinsippir í okkara rættarsamfelag.

Um vit skulu kobla hesi bæði saman, heilsutrygdargjaldið og §154b, mugu vit aftur til 2009, tá lógin um Heilsutrygd varð samtykt. Tá hevði HMR møguleikan at gera tillagingar í lógini, so hon eisini var í samsvari við nógv umrøddu konventiónina. Men tað valdi man ikki at gera.

Við støðuni sum hon var í 2012, avgjørdi løgtingið at seta §154b inn í skattalógina. Eitt samt løgting. 30-0-0. Man kundi havt valt tá at tillaga heilsutrygdarlógina, men gjørdi tað ikki.

Sum vanligur leikmaður dugdi eg ikki at gjøgnumskoða tað tá, men saktans átti Løgtingið og Landsstýrið at havt teir førleikarnar.

Um heilsutrygdarlógin hevði tikið atlit til konventiónina tá, er ikki vist at 154b hevði verið til ella í tí líki hon hevur verið frá 2012 til ultimo 2023.

Frá 6. mars 2013, tá eg hevði fyrsta skrivliga samskiftið við HMR og fram til endaligu avgerðina hjá Procesbevillingsnævnet í 2024, hevur HMR, Heilsutrygd og TAKS óteljandi ferðir havt høvi til at rætta skeivleikan, hóast landsins egni ovasti kærumyndugleiki gav Heilsutrygd boð um hvussu hetta skuldi tulkast.

Ikki fyrr enn í 2024 gjørdi man av at avtaka §154b í skattalógini og gera neyðugar tillagingar í heilsutrygdarlógini. Samtyktunum í Løgtinginum kann man vera samdur ella ósamdur við, men hetta er tað sum Løgtingið skal gera. Lóggeva frameftir.

Við hesum uppskotinum frá HMR er heilt øðrvísi. Her vil man, nú í 2025, rætta skeivleikan frá 2009 og lóggeva 15 ár aftureftir. Og ikki bara tað. Rokningina fyri 15 ára gamla mistakið, sum HMR nú hevur tvíhildið um, hesi 12 árini vit hava stríðst, vil HMR nú hava Føroya Løgting at senda til okkum. Er tað rættvíst?

Um hetta ikki fær nakkahárini á einum parlamentarikara at reisa seg, er stórur vandi á ferð.

§2, viðvíkjandi skjalprógv til umsókn:

§ 2 í lógaruppskotinum ásetur, at borgarin skal skjalprógva inngjaldtil Folketrygd í tíðarskeiðnum frá 2012 til 2023. At skjalprógva inngjald til Folketrygd langt aftureftir, er nærum ómøguligt fyri hvønn einstakling. Sjálvur havi eg júst roynt at fara inn á heimasíðurnar hjá NAV og Skatteetaten. og har er ikki møguligt at finna upplýsingar um inngjøldini gjøgnum árini. Ein møguleiki eru lønarseðlarnir, har tað í summum førum ber til at síggja hvat er kravt av sosialari trygd. Men um ein arbeiðir inni á norska landgrunninum, og harvið rindar skatt í Noregi, sæst hetta ikki sum eitt serstakt gjald. Á lønarseðlinum er tað tikið við í kravdu skattaupphæddina. Fyri at kunnu fylla tann teigin í føroysku sjálvuppgávuni út, og gjaldið ikki er sjónligt, hevur Taks kravt at persónarnir sjálvir rokna gjaldið burturav, við galdandi prosentsatsinum, fyrisíðan at skriva upphæddina í teigin í sjálvuppgávuni.

Og hvør goymir lønarseðlar 12 ár aftur í tið? Høvdu føroysku myndugleikarnir tikið stig í 2013 ella 2014, kundi kanska verið møguligt at skjalprógva okkurt, men ikki nú í 2025.

Men hví skulu tey órættaðu krevjast eftir hesum skjalprógvi? Tað er jú Taks/Heilsutrygd, sum hava kravt inn av órøttum. Um Taks ikki kann brúka tølini úr sjálvuppgávuni til at rokna inngjaldið, setir Taks samstundis spurnartekin við rættleikan av sjálvuppgávuni. Tá hava vit ein nógv størri trupulleika og eisini fyri ein nógv størri part av føroysku skattgjaldarunum enn okkum.

Alt, ið er neyðugt her, fyri at fylgja kæruavgerðunum og dómsavgerðunum, er at vita, at hesi fólk hava verið sosialt tryggjaði í Noregi í tíðarskeiðnum. Tað veit Taks, tí øll, sum fáa løn frá norskum arbeiðsgevara á landi, á boripallum á norskum landgrunni og á skipum undir norskum flaggi, uttan mun til hvar í heiminum tey eru, eru sosialt tryggjaði í Noregi og gjalda til Folketrygd.

Hetta er norsk lóg, hon svitast ikki og tað veit Taks so sera væl.

Um fólk samstundis hava rinda heilsutrygdargjald í Føroyum, veit Taks so sera væl. Fyri stuttum hava nakrir persónar spurt Taks um yvirlit yvir teirra inngjøld til Heilsutrygd so langt aftur sum til 2009. Tað var ongin trupulleiki. Innan heilt fáar dagar fingu tey alt sendandi. Tó ikki talgilt, men í vanligum posti.

Síðan má tað síggjast sum sjálvsagt at renta má tilskrivast endurgjaldinum, tá myndugleikarnir í nógv ár hava kravt inn av órøttum og kundu havt rættað mannagongdirnar.

Sum formaður í Antares tað mesta av hesum tíðarskeiðinum, mælti eg limum til at rinda, til alt var avgjørt, eins og eg sjálvur gjørdi. Eg væntaði at tað fór at vera betri fyri húsfriðin. Hesi kunnu nú ikki fáa rentu á endurgjaldið, tí tey ikki kravdu tað frammanundan?

Tað margháttliga í støðuni skerptist av at teir persónar, sum hóast tilmæli valdu ikki at gjalda, fingu ógvuliga ótýdlig  krøv frá Taks og vitjanir av pantifúta, heilt fram til eftir at síðsti dómur varð sagdur. Harafturat fíngu fleiri sýting fyri MVG afturbering fyri hitapumpur. Enn ein feril av “Catch 22”?

At próvbyrðan aftur her skal leggjast á órættaða, er ósømiligt fyri ein almennan myndugleika.

Tá ið tú tekur pening frá fólki av órøttum, onkur kundi kalla hetta at stjala, so skalt tú bara rinda peningin aftur. Til hetta krevst eingin heimild.

§3, viðvíkjandi viðgerð av umsókn:

Øll, sum fáa starv hjá Norskum arbeiðsgevara, fáa eitt setanarbræv. Tað er lógarkrav. Ikki bara Norskt, men fyri sjófólk eitt altjóða krav undir IMO. Eitt slíkt setanarbræv kundi víst greitt hvørt persónurin hevur rætt til frítøku sambært EØS. Men, fyri tey, ið hava skift arbeiðsgevara av og á, hvør goymir hesi gomlu setanarbrøv nógv ár aftur í tíð? Skal myndugleikin, ið hevur drála í so nógv ár, lønast fyri tað?

Á sjálvuppgávunum, sum TAKS hevur fingið gjøgnum tíðina, framgongur hvørjum arbeiðsgevara lønin kemur frá og fyri sjófólk, hvør eigur skipini. Flagg, arbeiðsøki, tíðarskeið, løn, sosialt gjald; alt framgongur á sjálvuppgávuni. Hevur ein skift skip, farin í annað arbeiðsøki ella onkur onnur broyting er, verður nýggjur teigur fyltur út við somu upplýsingum. Hervið eru øll ivamál um rættindi sambært EØF burturbeind. Aftur her má vera galdandi at próvbyrðan skal ikki leggjast á órættaða, tá myndugleikarnir hava framt slíkt drál, ið setir borgarar í eina sera vánaliga støðu.

Aftur her kemur §154b inn og tann spurningurin er umrøddur omanfyri.

At Taks skal rokna endurgjaldsupphæddina út, man vera ein yvirkomilig uppgáva. Vit hava longu staðfest at Taks kann finna inngjøldini til Heilsutrygd nógv ár aftur. Saktans duga tey so frægt at leggja saman at tey fáa rokna endurgjaldið.

§4, viðvíkjandi endurgjalds tíðarskeiðnum:

Hví 1. november 2014? Skeivleikin hevur jú staðið við síðan heilsutrygdarlógin kom í gildi. Kærustovnurin gjørdi av, at endurgjaldið skuldi ganga aftur til 6. mars 2013, tá myndugleikarnir áttu at havt gjørt neyðugar tillagingar í lógarverkinum. Bæði Føroya Rættur og Eystari Landsrættur hava staðfest avgerðirnar. Tí er 6. mars 2013 ein rættari dagseting enn 1. november 2014. November 2014 er tikin úr leysum lofti og gevur onga meining.

Í veruleikanum áttu myndugleikarnir at gjørt tillagingar í heimligu lóggávuni, tá konventiónin var staðfest í Føroyum. Tað rætta nú hevði verið, at goldið aftur til borgarar heilt aftur til Heilsutrygdarlógin kom í gildi, tvs. heilt aftur til 2010. Tá ið tað almenna hevur tikið pening frá borgarunum av órøttum í tíðarskeiðinum 2014-2023, so hevur støðan verið júst tann sama í 2010 – 2014. 

Í løgtingsviðgerðini av uppruna uppskotinum til heilsutrygdarlóg frá 2010, LM 072/2009 upplýsir Heilsumálaráðið beinleiðis, niðast á síðu 13 í uppskotinum,, at lógaruppskotið ikki hevði avleiðingar í mun til altjóða avtalur og reglur.  (sí viðfesta lógaruppskot) Tískil eru vit her í dag, men skal borgarin líða fyri, at lóggávuvaldið og Landsstýrið eru mismælt ella ikki eru nóg greið í sínum máli?

 

§7, viðvíkjandi kæru:

Ikki møguligt at kæra? Ynskir mann veruliga fleiri rættarmál? Eg skilji ikki hví neyðugt er at hava hesa áseting. Tað sýnist sum um at landsstýrið ikki vil hava meiri kærumál, sum skulu til viðgerar í Kærustovninum. Eg sigi bara: Gott at vit, ið búgva í hesum landi, hava Kærustovnin og at Kærustovnurin er óheftur og ikki knýttur at politisku organisatiónini. Nú ynskir mann tó, at avmontera kærumøguleikan hjá borgarum.

§8, viðvíkjandi sólsetursreglu:

Tað er púra burturvið at fólk nú, eftir at vera drigin uppá tráð í 12 ár, bara fáa eitt gott hálvt ár at søkja um endurgjald. Sjálvt um próvbyrðan verður flutt frá borgaranum, er tað ikki einfalt at søkja og tað eru helst ikki øll tey, ið Heilsutrygd hevur kravt frá av órøttum, ið hava nóg góðar førleikar til at finna neyðuga tilfari til umsøknina í slíkum ósømiligum skundi.

 

Vegna Áhugafelagið Antares og meg sjálvan sum annar teirra saksøktu.

Dánjal Jákup Meinertsson